OECD Multilingual Summaries

Education at a Glance 2012

Summary in Greek

Η εκπαίδευση με μια ματιά 2012

Περίληψη στα ελληνικά

Απολογισμός της παγκόσμιας ύφεσης και μελλοντικές προοπτικές

Εδώ και αρκετό καιρό, τα παγκόσμια τοπία της εκπαίδευσης και της οικονομίας μετασχηματίζονται ταχέως ως αποτέλεσμα κυρίως δύο βασικών αλλαγών. Η πρώτη είναι η συνεχής ανάπτυξη της οικονομίας της γνώσης, η οποία έχει δημιουργήσει ισχυρά νέα κίνητρα, αφενός για τα άτομα, προκειμένου να αναπτύξουν τις ικανότητές τους μέσω της εκπαίδευσης, αφετέρου για τις χώρες, προκειμένου να συμβάλουν στην προσπάθεια αυτή. Το δεύτερο φαινόμενο –που συνδέεται στενά με το πρώτο– είναι η εκρηκτική επέκταση της ανώτατης εκπαίδευσης σε όλον τον κόσμο, η οποία έχει διευρύνει τις ευκαιρίες για εκατομμύρια ανθρώπους και αυξάνει αισθητά τον παγκόσμιο αριθμό ταλαντούχων ατόμων με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης.

Στην έκθεση «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012» εξετάζονται τα δύο αυτά τοπία λαμβάνοντας υπόψη μια επιπλέον σημαντική αλλαγή: την παγκόσμια ύφεση κατά το 2009 και το 2010. Από την ανάλυσή μας προκύπτει ότι καμία ομάδα και καμία χώρα, όσο υψηλό κι αν είναι το μορφωτικό επίπεδό της, δεν είναι απολύτως απρόσβλητη από τις συνέπειες μιας παγκόσμιας οικονομικής επιβράδυνσης. Παράλληλα, καταδεικνύεται επίσης ότι οι ωφέλειες που απορρέουν από το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης τόσο από οικονομική άποψη όσο και στην αγορά εργασίας είναι αξιοσημείωτα ανθεκτικές –ακόμη και ενώπιον σοβαρότατων δημοσιονομικών συνθηκών.

Οι οικονομικές ωφέλειες της εκπαίδευσης

Στο πλέον στοιχειώδες επίπεδο, είναι σαφές ότι το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης βοήθησε τα άτομα να αποφύγουν την ανεργία και να παραμείνουν στην εργασία κατά τη διάρκεια της ύφεσης. Για παράδειγμα, κατά το διάστημα μεταξύ της έναρξης της οικονομικής επιβράδυνσης το 2008 και του 2010 και κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ, τα συνολικά ποσοστά ανεργίας εκτινάχθηκαν από το ήδη υψηλό ποσοστό του 8,8% στο 12,5% όσον αφορά τα άτομα που δεν είχαν ολοκληρώσει την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, και από 4,9% στο 7,6% όσον αφορά τα άτομα που είχαν ολοκληρώσει τη βαθμίδα αυτή. Αντίθετα, τα ποσοστά ανεργίας των ατόμων που είχαν ολοκληρώσει την ανώτατη εκπαίδευση παρέμειναν πολύ χαμηλότερα, ανερχόμενα από 3,3% σε 4,7% κατά την ίδια περίοδο. Το 2010, για όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ μαζί, το ποσοστό ανεργίας των ανδρών που είχαν ολοκληρώσει την ανώτατη εκπαίδευση ήταν περίπου κατά ένα τρίτο μικρότερο από αυτό των ανδρών που είχαν ολοκληρώσει μόνο την ανώτερη δευτεροβάθμια• ενώ το ποσοστό ανεργίας των γυναικών με ανώτατη εκπαίδευση ήταν μικρότερο κατά δύο πέμπτα (Δείκτης A7).

Επιπρόσθετα, οι διαφορές των αποδοχών μεταξύ των αποφοίτων της ανώτατης εκπαίδευσης και των αποφοίτων χαμηλότερων εκπαιδευτικών βαθμίδων όχι μόνο παρέμειναν σημαντικές κατά την παγκόσμια ύφεση, αλλά και διευρύνθηκαν περαιτέρω. Το 2008, κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ, οι προσδοκώμενες αποδοχές ενός άνδρα αποφοίτου της ανώτατης εκπαίδευσης μπορούσαν να ξεπερνούν κατά 58% αυτές των συναδέλφων του που είχαν ολοκληρώσει μόνο την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Έως το 2010 αυτή η διαφορά στις αποδοχές αυξήθηκε στο 67%. Ομοίως, το 2008 η μέση μισθολογική διαφορά μεταξύ των γυναικών αποφοίτων της ανώτατης εκπαίδευσης και των γυναικών που είχαν ολοκληρώσει μόνο την ανώτερη δευτεροβάθμια έφτανε στο 54%. Έως το 2010, η διαφορά αυτή είχε ανέλθει στο 59% (Δείκτης A8).

Οι αριθμοί αυτοί υποδεικνύουν ότι παρά το σαρωτικό αντίκτυπο της οικονομικής επιβράδυνσης –ιδίως για τα άτομα χαμηλότερων μορφωτικών επιπέδων– η επίδραση των ευρύτερων αλλαγών στα παγκόσμια τοπία της εκπαίδευσης και της οικονομίας είναι ακόμα μεγαλύτερη. Κατά την περασμένη δεκαετία στις χώρες του ΟΟΣΑ το ποσοστό των ενηλίκων που είχε ολοκληρώσει την ανώτατη εκπαίδευση αυξήθηκε από 22% το 2000 σε 31% το 2010 (Δείκτης A1). Εντούτοις, παρά την αυξανόμενη προσφορά μορφωμένων ατόμων –και παρά τις παραπαίουσες συνθήκες της αγοράς από το 2008 κι έπειτα– η πλειονότητα των ατόμων με ανώτατη εκπαίδευση συνέχισε να αποκομίζει οικονομικά οφέλη. Τούτο αποτελεί ένδειξη του γεγονότος ότι, συνολικά, η ζήτηση άριστα καταρτισμένων εργαζομένων για την κάλυψη των αναγκών της οικονομίας της γνώσης στις χώρες του ΟΟΣΑ συνέχισε να αυξάνεται, ακόμα και κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας ύφεσης.

Ενόσω οι κοινωνίες συνεχίζουν να χρειάζονται περισσότερες δεξιότητες υψηλού επιπέδου, είναι πιθανό οι ωφέλειες από το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης να διατηρηθούν όχι μόνο βραχυπρόθεσμα, αλλά και μακροπρόθεσμα. Για παράδειγμα, στην έκθεση «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012» υπολογίζεται ότι το μακροπρόθεσμο προσωπικό οικονομικό κέρδος από την απόκτηση πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αντί ανώτερης δευτεροβάθμιας ως μέρος της αρχικής εκπαίδευσης, μείον τις συναφείς δαπάνες, είναι λίγο περισσότερο από 160.000 δολάρια ΗΠΑ για έναν άνδρα και σχεδόν 110.000 δολάρια ΗΠΑ για μια γυναίκα κατά μέσο όρο σε 28 χώρες του ΟΟΣΑ (Δείκτης Α9)

Οι φορολογούμενοι επίσης επιτυγχάνουν καλή απόδοση των δημοσίων πόρων που χρησιμοποιούνται για να βοηθήσουν τα άτομα να ακολουθήσουν ανώτατες σπουδές. Κατά μέσο όρο, οι χώρες του ΟΟΣΑ αποκομίζουν ένα καθαρό κέρδος ύψους σχεδόν 100.000 δολαρίων ΗΠΑ υπό τη μορφή αυξημένων πληρωμών φόρου εισοδήματος και άλλων αποταμιεύσεων για κάθε άνδρα που στηρίζουν στην ανώτατη εκπαίδευση – σχεδόν τρεις φορές το ποσό της δημόσιας επένδυσης. Για τις γυναίκες, η καθαρή δημόσια απόδοση είναι περίπου διπλάσια του ποσού της δημόσιας επένδυσης (Δείκτης Α9). Φυσικά, τα δημόσια και τα ιδιωτικά οφέλη της εκπαίδευσης υπερβαίνουν τα αμιγώς οικονομικά. Στην έκθεση «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012» διαπιστώνεται ότι τα υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης συνδέονται με υψηλότερα προσδόκιμα ζωής, μεγαλύτερα ποσοστά συμμετοχής στις εκλογές και θετικότερη στάση όσον αφορά τα ίσα δικαιώματα για τις εθνοτικές μειονότητες (Δείκτης Α11).

Πράγματι, το γεγονός ότι η επένδυση στην εκπαίδευση αποφέρει ισχυρά οφέλη τόσο για τα άτομα όσο και για την κοινωνία διευκολύνει την κατανόηση ενός από τα πιο εξέχοντα πορίσματα της έκθεσης «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012»: έως ένα αξιοσημείωτο βαθμό, οι δημόσιες και οι ιδιωτικές επενδύσεις στην εκπαίδευση αυξήθηκαν σε πολλές χώρες του ΟΟΣΑ κατά την ύφεση του 2009. Μεταξύ του 2008 και του 2009 οι δαπάνες των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και των διδασκόμενων και των οικογενειών τους για όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες συνολικά αυξήθηκαν σε 24 από τις 31 χώρες του ΟΟΣΑ για τις οποίες υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Τούτο συνέβη ακόμη και όταν ο εθνικός πλούτος, όπως μετριέται βάσει του ΑΕΠ, μειώθηκε σε 26 από αυτές τις χώρες (Δείκτης Β2). Ομοίως, οι δαπάνες των πρωτοβάθμιων, των δευτεροβάθμιων και των μεταδευτεροβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ανά διδασκόμενο αυξήθηκαν κατά 15 εκατοστιαίες μονάδες κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ μεταξύ του 2005 και του 2009. Οι δαπάνες δε των τριτοβάθμιων ιδρυμάτων ανά διδασκόμενο αυξήθηκαν κατά μέσο όρο 9 εκατοστιαίες μονάδες κατά την ίδια περίοδο (Δείκτης Β1).

Οι αμοιβές των εκπαιδευτικών αποτελούν συνήθως το μεγαλύτερο τμήμα των δαπανών για την εκπαίδευση και συνεπώς των δαπανών ανά διδασκόμενο. Μεταξύ των χωρών για τις οποίες υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, οι δαπάνες για τους μισθούς των εκπαιδευτικών ανά διδασκόμενο αυξήθηκαν κατά ένα τρίτο στο πρωτοβάθμιο επίπεδο και κατά ένα τέταρτο στο κατώτερο δευτεροβάθμιο επίπεδο κατά μέσο όρο μεταξύ του 2000 και του 2010. Η αύξηση των δαπανών για τους μισθούς των εκπαιδευτικών ανά διδασκόμενο μεταξύ του 2000 και του 2010 επηρεάστηκε κυρίως από τις αλλαγές που συντελέστηκαν σε δύο παράγοντες: στους μισθούς των εκπαιδευτικών και στο προβλεπόμενο μέγεθος της σχολικής τάξης. Μεταξύ του 2000 και του 2010 στις χώρες για τις οποίες υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία και για τα δύο έτη, οι μισθοί των εκπαιδευτικών αυξήθηκαν κατά 16% περίπου στο πρωτοβάθμιο επίπεδο και κατά 14% στο κατώτερο δευτεροβάθμιο επίπεδο, κατά μέσο όρο, ενώ το προβλεπόμενο μέγεθος της σχολικής τάξης μειώθηκε κατά 14% στο πρωτοβάθμιο επίπεδο και κατά 17% στο κατώτερο δευτεροβάθμιο επίπεδο κατά μέσο όρο (Δείκτης Β7).

Στην έκθεση «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012» επίσης διαπιστώνεται η γήρανση του διδακτικού προσωπικού. Μεταξύ του 1998 και του 2010 το ποσοστό των εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ηλικίας 50 ετών ή άνω σκαρφάλωσε από το 28,8% στο 34,2% κατά μέσο όρο στις χώρες με συγκρίσιμα στοιχεία (Δείκτης D5). Στις χώρες όπου αναμένεται να συνταξιοδοτηθεί μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών, ενώ παράλληλα ο σχολικός πληθυσμός παραμείνει σταθερός ή αυξάνεται, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να προαγάγουν την ελκυστικότητα της διδασκαλίας, να επεκτείνουν τα προγράμματα επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών και, εάν είναι απαραίτητο, να παράσχουν εναλλακτικές οδούς για την πιστοποίηση της επάρκειας σε επαγγελματίες που βρίσκονται στο μέσο της σταδιοδρομίας τους και επιθυμούν να αλλάξουν επαγγελματική κατεύθυνση.

Μεταβολές στους συμμετέχοντες στην εκπαίδευση

Ιδιαίτερα σε περιόδους δημοσιονομικής στενότητας οι χώρες πρέπει να προβούν σε έξυπνες επιλογές σχετικά με την κατανομή των περιορισμένων πόρων. Η έκθεση «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012» εφιστά την προσοχή σε ορισμένους τομείς όπου οι χώρες έχουν σημειώσει αξιοσημείωτη πρόοδο και επισημαίνει άλλους που ενδεχομένως να απαιτήσουν την παροχή αδιάλειπτης μέριμνας στο μέλλον. Για παράδειγμα –όπως περιγράφεται λεπτομερώς από τον πρώτο μας δείκτη για την προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα (Δείκτης C2)– οι χώρες σημειώνουν αξιοθαύμαστα βήματα προόδου όσον αφορά την επέκταση της σχολικής εκπαίδευσης για τους νεότερους μαθητές τους – ένα ζήτημα που τα τελευταία χρόνια έχει καταλάβει σημαντικότερη θέση στην ατζέντα εκπαιδευτικής πολιτικής των χωρών. Κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ για τις οποίες διατίθενται στοιχεία και για τα δύο έτη, οι εγγραφές σε προγράμματα προσχολικής εκπαίδευσης αυξήθηκαν από 64% για τα παιδιά ηλικίας 3 ετών το 2005 σε 69% το 2010, και από 77% για τα παιδιά ηλικίας 4 ετών το 2005 σε 81% το 2010. Περισσότερα από τα τρία τέταρτα των παιδιών ηλικίας 4 ετών στις χώρες του ΟΟΣΑ είναι εγγεγραμμένα στην προσχολική εκπαίδευση, και στην πλειονότητα των χωρών του ΟΟΣΑ η εκπαίδευση ξεκινά σήμερα για τα περισσότερα παιδιά πολύ πριν από τα πέμπτα τους γενέθλια. Δεδομένου ότι η προσχολική εκπαίδευση συνδέεται με καλύτερες επιδόσεις αργότερα στο σχολείο, οι εξελίξεις αυτές συνιστούν θετικό οιωνό για το μέλλον στο οποίο η ανάπτυξη των ικανοτήτων των νέων ατόμων θα είναι πιο σημαντική από ποτέ.

Οι χώρες του ΟΟΣΑ καταγράφουν επίσης συνεχιζόμενη βελτίωση όσον αφορά τη συμμετοχή των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση. Για παράδειγμα, το ποσοστό των γυναικών που αναμένεται να ακολουθήσουν κάποιο πανεπιστημιακό πρόγραμμα κατά τη διάρκεια της ζωής τους αυξήθηκε από 60% το 2005 σε 69% το 2010 κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ, ενώ το ποσοστό των ανδρών ανήλθε από 48% σε 55% κατά την ίδια περίοδο (Δείκτης C3). Επιπρόσθετα, οι γυναίκες πλέον αποτελούν το 59% του συνόλου των κατόχων πρώτου πανεπιστημιακού πτυχίου κατά μέσο όρο σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ (Δείκτης Α3). Αν και θα πρέπει να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες, προκειμένου να αυξηθεί η συμμετοχή των γυναικών σε τομείς σπουδών όπως οι γενικές επιστήμες μηχανικού, η μεταποίηση και η πληροφορική –καθώς και ο αριθμός τους μεταξύ των κατόχων πτυχίου προχωρημένου επιπέδου– η πρόοδος που έχει επιτευχθεί έως σήμερα είναι ενθαρρυντική (Δείκτης Α4).

Επιπρόσθετα, ο αριθμός των αλλοδαπών σπουδαστών που εγγράφηκαν στην ανώτατη εκπαίδευση στις χώρες του ΟΟΣΑ έχει διπλασιαστεί από το 2000. Σε απόλυτους όρους, ο μεγαλύτερος αριθμός αλλοδαπών σπουδαστών προέρχεται από την Ινδία, την Κίνα και την Κορέα. Το 77% περίπου των αλλοδαπών σπουδαστών έχει εγγραφεί σε μία χώρα μέλος του ΟΟΣΑ. Οι διεθνείς σπουδαστές συγκροτούν ή ξεπερνούν το 10% των εγγραφών στην ανώτατη εκπαίδευση στην Αυστραλία, την Αυστρία, την Ελβετία, το Ηνωμένο Βασίλειο, το Λουξεμβούργο και τη Νέα Ζηλανδία. Επίσης υπερβαίνουν το 20% των εγγραφών σε προγράμματα προηγμένης έρευνας στην Αυστραλία, την Αυστρία, τη Δανία, την Ελβετία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ιρλανδία, τον Καναδά, το Λουξεμβούργο, τη Νέα Ζηλανδία και τη Σουηδία (Δείκτης C4).

Αντίθετα, η επίτευξη της ισότητας των εκπαιδευτικών ευκαιριών για όλους τους διδασκόμενους ανεξάρτητα από την καταγωγή τους παραμένει πρόκληση στις χώρες του ΟΟΣΑ. Για παράδειγμα, στην έκθεση «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012» διαπιστώνεται η ιδιαίτερα δυσμενής επίδραση που μπορεί να έχει η φοίτηση σε σχολεία με μεγάλο αριθμό μαθητών από οικογένειες με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο στις επιδόσεις στην ανάγνωση των μαθητών που προέρχονται από οικογένειες μεταναστών (Δείκτης Α5).

Ομοίως, θα ήταν φρόνιμο οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής να λάβουν υπόψη τους την αύξηση του αριθμού των νέων ηλικίας 15‑29 ετών που δεν εργάζονται, δε σπουδάζουν και δε συμμετέχουν σε κάποιο πρόγραμμα κατάρτισης, ο οποίος το 2010 εξακοντίστηκε στο 16% στις χώρες του ΟΟΣΑ ύστερα από ορισμένα έτη μείωσης (Δείκτης C5). Μολονότι το μέγεθος της πληθυσμιακής αυτής ομάδας μπορεί να είναι αποτέλεσμα της επίδρασης διαφόρων παραγόντων, ενδεχομένως σε πολλές χώρες του ΟΟΣΑ η αύξηση αυτή να αντικατοπτρίζει τις ιδιαίτερα μεγάλες δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν οι νέοι ως αποτέλεσμα της παγκόσμιας ύφεσης. Τα στοιχεία από την έκθεση του ΟΟΣΑ «Προοπτικές της απασχόλησης 2012» δείχνουν ότι η ανεργία των νέων έχει πλέον φτάσει σε ανησυχητικά επίπεδα σε ορισμένες χώρες του ΟΟΣΑ, υπογραμμίζοντας την ανάγκη εξέτασης μέτρων που μπορούν να ωθήσουν παραγωγικά τη συμμετοχή των ατόμων αυτής της καίριας ηλικιακής ομάδας, όπως προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, καθώς και ευκαιρίες μη τυπικής εκπαίδευσης και κατάρτισης.

Παρομοίως, σε μια εποχή όπου η κατοχή πτυχίου ανώτατης εκπαίδευσης είναι όλο και πιο αναγκαία για τη διασφάλιση της ομαλής μετάβασης στην αγορά εργασίας, πολλές χώρες του ΟΟΣΑ θα πρέπει να καταβάλουν μεγαλύτερες προσπάθειες για να βελτιώσουν την πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση των νέων που προέρχονται από μειονεκτούντα περιβάλλοντα. Στην έκθεση «Η Εκπαίδευση με μια ματιά 2012» διαπιστώνονται έντονες διαφορές στις δυνατότητες φοίτησης των νέων στην ανώτατη εκπαίδευση ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης των γονιών τους. Κατά μέσο όρο στις χώρες του ΟΟΣΑ οι νέοι που προέρχονται από οικογένειες με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο έχουν λιγότερες από τις μισές πιθανότητες να φοιτούν στην ανώτατη εκπαίδευση σε σύγκριση με το ποσοστό αυτού του είδους οικογενειών στον πληθυσμό. Ένα δε νέο άτομο του οποίου ένας τουλάχιστον από τους δυο γονείς είναι πτυχιούχος της ανώτατης εκπαίδευσης έχει τις διπλάσιες πιθανότητες να φοιτά στην ανώτατη εκπαίδευση σε σύγκριση με το ποσοστό αυτού του είδους οικογενειών στον πληθυσμό (Δείκτης Α6).

Τέλος, επειδή οι μεταβολές στην παγκόσμια οικονομία επηρεάζουν εξίσου τις χώρες και τα άτομα, οι χώρες θα πρέπει να προσπαθήσουν να επιτύχουν την κατάλληλη ισορροπία μεταξύ της παροχής της κατάλληλης δημόσιας στήριξης στην εκπαίδευση και της απαίτησης οι διδασκόμενοι και οι οικογένειές τους να καλύπτουν ένα μέρος των δαπανών. Όπως υποδεικνύουν τα στοιχεία για τις δαπάνες που παρατέθηκαν ανωτέρω, οι διδασκόμενοι και οι οικογένειές τους επωμίζονται ένα αυξανόμενο μερίδιο των δαπανών για την εκπαίδευση σε πολλές χώρες του ΟΟΣΑ (Δείκτης Β3). Μολονότι αυτή η γενική προσέγγιση είναι λογική ως προς το ότι τα άτομα είναι αποδέκτες πολλών από τις ωφέλειες της εκπαίδευσης, μπορεί επίσης να οδηγήσει σε σενάρια στα οποία τα άτομα αντιμετωπίζουν τεράστια οικονομικά εμπόδια στη συνέχιση των σπουδών τους –κατάσταση που είναι σήμερα πραγματικότητα για όσους επιθυμούν να ακολουθήσουν ανώτατες σπουδές σε ορισμένες χώρες του ΟΟΣΑ (Δείκτης Β5). Με τη σειρά τους τα προσκόμματα αυτά ίσως να παρεμποδίσουν την επίτευξη των οικείων στόχων των χωρών για την ανύψωση του επιπέδου εκπαίδευσης του πληθυσμού τους.